Schoonheid

Deze toespraak hield Mees Nauta op 2 november, bij de presentatie van het boekje ‘Sjoerd de Vries, een drieluik’. Mees maakte een extra uniek exemplaar van deze uitgave, in een speciaal vervaardigde doos.

Er wordt gezegd dat echte schoonheid van binnen zit. Voor dit boek Sjoerd de Vries – een drieluik geldt dat zeker. De drie lezingen over het leven en werk van Sjoerd de Vries zijn werkelijk prachtig, net als de afgebeelde kunstwerken. Daarnaast is het drukwerk van hoge kwaliteit.
Goedemiddag, mijn naam is Mees Nauta. Samen met mijn collega Anniek Anninga ben ik boekbinder / boekrestaurator bij de Frisian Colorists and Restorers. Graag neem ik u vanmiddag mee in het maakproces van het boek Sjoerd de Vries – een drieluik.

Als ‘normale’ mensen spreken van een mooi boek, hebben ze het inderdaad eigenlijk altijd over de binnenkant, het verhaal van het boek. Als een boekbinder een boek mooi vindt gaat het echter over de bindwijze, de gebruikte materialen en de vakkundigheid waarmee het boek gemaakt is. Een goede boekbinder zal altijd een koppeling proberen te maken tussen de schoonheid van de inhoud en de schoonheid van de buitenkant, om zo tot een samenhangend geheel te komen, het Hermetisch principe ‘Zo Binnen, zo Buiten’.

Ik werk nu die jaar, met heel erg veel plezier, als boekbinder bij Antonio en Evelien. Daarvoor was ik kantoorbediende bij een verzekeringsmaatschappij aan de Lange Marktstraat in Leeuwarden. Als ik ’s middags langs het NS station naar huis fietste, gebeurde het regelmatig dat een man met een zwarte jas en een zwarte hoed op een vouwfiets het station uit kwam fietsen. Dan dacht ik altijd ’tjonge daar fietst Sjoerd de Vries’. Ik had toen niet kunnen vermoeden dat ik ooit nog mee zou gaan werken aan het maken van 150 boeken over zijn leven en werken.

Zoals gezegd, horen de inhoud en de buitenkant van  een boek in elkaars verlengde te liggen. We hebben binnen het team heel wat brainstormsessies gehad om tot een logisch ontwerp te komen. Steekwoorden waar we, kijkend naar het werk van Sjoerd de Vries, op uit kwamen waren:

1.   Natuurlijk
2.   Terug naar de essentie
3.   Ongepolijst

Maakproces
Om een idee te geven hoe we het drieluik gemaakt hebben, het volgende:
Het startpunt was een stapel van 1350 bedrukte vellen papier. Als je deze velen op de juiste wijze vouwt, krijg je een katern. Ieder boek bestaat uit 9 katernen. Ieder katern wordt voor geprikt (we hiervoor 13.050 gaatjes geprikt), waardoor we de 9 katernen (met in totaal 300 meter draad en de kruissteek) tot een boekblok konden naaien.

Voor de omslag hebben we gekozen voor Zaans bord. Dit om zijn natuurlijke uitstaling. Het verhaal wil dat Zaans bord gemaakt wordt van de tot pulp vermalen oude zeilen van de botters op het IJsselmeer. Nu niet om het één of ander, maar als ik zie hoeveel botters er nog op de Zuiderzee varen en hoeveel Zaans bord er wordt verkocht, vind ik dat een groot mysterie. Maar aan de andere kant, de waarheid moet een mooi verhaal ook weer niet te veel in de weg zitten.

Het boekblok hebben we vervolgens met de cahiersteek (de meest eenvoudige bindwijze, wordt gebruikt voor b.v. een schoolschrift) met vlastouw aan het kaft bevestigd.

De corebusiness van de FC&R is het restaureren van oude boeken. In dat geval ben je als boekbinder altijd dienstbaar aan het boek en de  boekbinder die het boek de eerste keer heeft ingebonden. Bij het restaureren is het net alsof je de eerste boekbinder als het ware een hand geeft. Als ik het te restaureren boek uit elkaar heb gehaald, realiseer ik vaak dat ik na de vorige boekbinder, de eerste ben die de rug van het boekblok weer zie (die sinds 16zoveel achter het leer verscholen zat). Soms vinden we Maculatuur op de rug. Maculatuur of  membra disjecta, is een term uit het drukkers / boekbindvak voor perkament of papier dat niet meer kon worden gebruikt omdat het bedrukt of beschreven was. Die vellen werden versneden om gebruikt te worden bij de versteviging van de boek rug. De membra disjecta is dus nog weer ouder dan het boek waarop het gebruikt is! We hopen nog een keer een ‘Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic anda tua’ te vinden, maar dan net even ouder.

Het vak van boekrestaurator kun je alleen maar doen als de eerste boekbinder reversibele lijm heeft gebruikt. Als de lijm niet op te lossen is , kunnen we echt helemaal niets. Daarom zullen wij in het restauratie proces van oude boeken ook altijd beenderlijm gebruiken. Dit om het voor toekomstige boekrestauratoren mogelijk te maken om (hopelijk over 300 jaar) ook ons werk aan te kunnen passen. Als boekrestaurator sta je dus in een lange traditie.
Wat ik erg leuk aan dit project vond is dat we nu zelf besluiten konden nemen hoe het boek er uit zou komen te zien qua bindwijze en materiaal gebruik. Naast ambacht dus ook een stuk creativiteit.

Kartonnage
Boekrestauratie vind ik een prachtig vak, maar waar ik ook heel erg blij mee ben is dat Kartonnage, dat wil zeggen het maken van dozen, een onderdeel van het boekbind-vak is. Bijzondere boeken verdienen soms de bescherming van een op maat gemaakte doos. Vaak kijk ik met een scheef oog naar de bijzonder boeken die we bij de FC&R voorbij zien komen en vraag me dan af of ze niet een goed excuus zijn voor het maken van een omslag doos. Het maken van een doos biedt nog veel meer kansen voor creativiteit in vorm en materiaal gebruik.
Het Sjoerd de Vries drieluik was uiteraard een uitgelezen aanleiding voor een bijpassende doos.

Riet speelde een grote rol in de landschappen van Sjoerd de Vries. Het deksel van de doos is daarom bekleed met rietpapier. Hiervoor heb ik riet uit de Deelen gehaald en om hier papier van te maken is het ik kleine stukjes gehakt, in sodawater gekookt en tot vezels gehakt en vermalen om er vervolgens vellen van te scheppen. Het had nog al wat voeten in aarde om er stevige vellen van te maken. Het nodige experiment en onderzoek was nodig. In het begin was het vaak “Riet van verdriet” Maar uiteindelijk is het gelukt.
De vorm van het deksel is een verwijzing naar de vorm van de legakkers in de Deelen
Het schilderij ligt verdiept in het deksel als metafoor voor het inklinken van het veenweide gebied van het lage midden rondom de Deelen als gevolg van de lage grondwaterstand
In de onderkant van het deksel is gelaagd karton verwerkt uit een 17e -eeuws boek
Het stempelmarmer van het bakje waarin het drieluik ligt, is gemaakt op basis van de kleuren van het kunstwerk:

         a. de lucht
          b. de schaduw van het riet
          c. de rietpuimen

Afronding
Om tot een afronding te komen. Ik heb niet zoveel met voetbal, maar de filosofische uitspraken van Johan Cruyff vind ik werkelijk geweldig. Wat Johan onder andere gezegd heeft is ‘je gaat het pas zien als je het begrijpt’. Ik denk dat deze uitspraak geldt voor zowel voetbal, kunst als het ambacht van de boekbinder. Ik hoop dat als u voortaan spreekt van een mooi boek, u ook naar de door de boekbinder toegevoerde schoonheid aan de buitenkant heeft gekeken.

Ik dank u voor uw aandacht.